Αγία Σοφία
Η εκκλησία βρίσκεται στη διασταύρωση της Αγίας Σοφίας και της Ερμού. Είναι αφιερωμένη στον Χριστό και τη Σοφία του Θεού. Η παλαιότερη γραπτή αναφορά του ναού χρονολογείται από το 795, αλλά οι αρχαιολογικές ανασκαφές δείχνουν ότι χτίστηκε στα τέλη του 7ου αιώνα στη θέση μιας πεντάκλιτης βασιλικής του 5ου αιώνα που καταστράφηκε από σεισμό γύρω στο 620. Ο ναός είναι ένα τυπικό παράδειγμα μιας μεταβατικής τεχνικής: από τη βασιλική στους ναούς με σταυροειδείς θόλους. Κατά τη Λατινική κατοχή της Θεσσαλονίκης (1204-1224), η εκκλησία έγινε καθεδρικός ναός των Λατίνων.
Μετά την αποκατάσταση της βυζαντινής κυριαρχίας στην πόλη, ο ναός έγινε και πάλι η ορθόδοξη επισκοπική έδρα της Θεσσαλονίκης έως το 1523/24. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Maktul Ibrahim Pasha, μετατράπηκε σε τζαμί. Ένας πύργος προστέθηκε στη βορειοδυτική γωνία, πιθανώς ως ο πρώτος μιναρές του τζαμιού. Το 1890, μια πυρκαγιά προκάλεσε ζημιές στο κτίριο, το οποίο ξαναχτίστηκε το 1907-1909 από τον Charles Dill. Στις 29 Ιουνίου 1913, ο χώρος επαναπροσδιορίστηκε και άνοιξε ξανά για λατρεία. Μετά τον σεισμό του 1978, πραγματοποιήθηκαν εργασίες επισκευής και αποκατάστασης της ψηφιδωτής διακόσμησης και ξεκίνησαν ανασκαφές μέσα στην εκκλησία και στην επικράτειά της.
Οι μωσαϊκές τοιχογραφίες του ναού έγιναν σε τρεις διαφορετικές περιόδους. Η εμβληματική διακόσμηση της αψίδας του ιερού με σταυρούς και φύλλα στις επικαλυπτόμενες πλατείες χρονολογείται από τα χρόνια του εικονοκλάσμου, το οποίο επιβεβαιώνεται από τρία ψηφιδωτά μονογράμματα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΣΤ ‘, της μητέρας Ιρίνας της Αθήνας και του επισκόπου Θεόφιλου Θεσσαλονίκης. Ένας μεγάλος σταυρός στην πλατεία της αψίδας ανήκει στην ίδια περίοδο, τα ίχνη του οποίου φαίνονται μόνο κάτω από την απεικόνιση των 11-12 αιώνων της Παναγίας που κάθεται σε θρόνο. Κάτω από τον τρούλο βρίσκεται η μαγευτική σύνθεση της Αναλήψεως, που χρονολογείται από τα τέλη του 9ου αιώνα και είναι ένα ζωντανό παράδειγμα της λεγόμενης «Αναγέννησης της εποχής των Μακεδονικών αυτοκρατόρων». Η επιγραφή στη βάση του τρούλου, στην οποία αναφέρεται το όνομα του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Παύλου (880-885), δεν έχει καμία σχέση με τη δημιουργία του μωσαϊκού.
Οι τοιχογραφίες στην εκκλησία χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα και συνδέονται με την κατασκευή του νάρθηκα μετά το 1037. Διατηρημένες εικόνες μοναχών, καμάρες πάνω από τα παράθυρα και ανάμεσά τους Αγία Θεοδώρα Θεσσαλονίκης (δίπλα στη βόρεια είσοδο).
Η γλυπτική διακόσμηση του ναού δεν είναι έργο ενός σταδίου. Οι στήλες του πρώτου ορόφου χρησιμοποιούν υλικό από τον 5ο και τον 6ο αιώνα. Ο άμβωνας, έργο του 5ου αιώνα, μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1905.
Αυτό είναι ένα από τα πολλά μνημεία της Θεσσαλονίκης, τα οποία το 1988 συμπεριλήφθηκαν στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
