Αρναία

Αξίζει επίσης να σημειωθεί η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων του 1919. Το 1924, μοναχοί από το Άγιο Όρος ζωγράφισαν τον ναό, όπου σήμερα γίνονται καθημερινές υπηρεσίες.
Μεγάλος αριθμός αρχαίων παραδοσιακών σπιτιών σημαντικής αρχιτεκτονικής αξίας έχουν επιβιώσει σε ολόκληρο το χωριό. Τα κύρια υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή τους είναι η πέτρα και το ξύλο. Τα παραδοσιακά σπίτια της Αρναίας είναι τυπικά παραδείγματα της αρχιτεκτονικής του βόρειου τμήματος της Χαλκιδικής. Πολλά από αυτά κατεδαφίστηκαν εν μέρει ή πλήρως, και είναι αδύνατο να δοθεί μια ακριβής τυπολογία της κατασκευής τους. Από όσα επέζησαν, μπορούμε να διακρίνουμε δύο κατηγορίες ανάλογα με τον τύπο κάτοψης και το σχήμα των μεμονωμένων στοιχείων ολόκληρης της κατασκευής.
– Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει σπίτια που χτίστηκαν μετά την πλήρη καταστροφή του οικισμού από τους Τούρκους το 1821.
– Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει κτίρια από το 1850-60 έως το 1940-45.
Τα παλαιότερα σπίτια είναι συνήθως μονώροφα ή διώροφα με χαγιάτι στο μπροστινό μέρος, που βασίζεται σε στηρίγματα και ένα δωμάτιο στο πίσω μέρος. Με την πάροδο του χρόνου, το χαγιάτι παύει σταδιακά να είναι λειτουργικό μέρος του σπιτιού. Τα σπίτια σε αυτό το στάδιο αποκτούν έναν προστατευτικό χαρακτήρα.
Αυτά τα ανακαινισμένα σπίτια σήμερα, μαρτυρούν την ευημερία που βίωσε η Αρναία στο παρελθόν. Η κομψότητα της κατασκευής τους, η χαρακτηριστική πέτρινη διακόσμηση, οι πόρτες, τα μπαλκόνια και τα παράθυρα έχουν δώσει στην Αρναία μια μοναδική αρχοντιά.
Το 1987, το Υπουργείο Πολιτισμού όρισε τον οικισμό ως «ιστορικό χώρο» και «παραδοσιακό οικισμό».
Η Αρναία ήταν γνωστή από την αρχαιότητα ως Αρναί. Σύμφωνα με ιστορικά δεδομένα και αρχαιολογικά ευρήματα, η αρχαία πόλη βρίσκεται βόρεια του Προφήτη Ηλία, 2 χλμ βορειοανατολικά της σύγχρονης πόλης. Αρχαιολογικά ευρήματα σε αυτόν τον λόφο μαρτυρούν συνεχή κατοίκηση από τους προϊστορικούς χρόνους (15ος αιώνας π.Χ.) έως τον 14ο αιώνα μ.Χ.
Πιστεύεται ότι οι Αρναί εγκαταστάθηκε από εποίκους από το νησί της Άνδρου μετά τους Περσικούς πολέμους. Μια έμμεση ενίσχυση αυτής της θεωρίας είναι η παρουσία άλλων 4 αποικιών στην περιοχή: Άκανθος, Στάγειρα, Άργιλος (στις ακτές του Στρυμονικού Κόλπου) και Σάνη.
Σύμφωνα με άλλους μελετητές, στο λόφο του Προφήτη Ηλία υπήρχε μια άλλη αρχαία πόλη, η ακρόπολη της οποίας βρίσκεται στην κορυφή. Το μόνο ιστορικό αποδεικτικό στοιχείο αυτής της αρχαίας πόλης είναι το κείμενο του Θουκυδίδη, ο οποίος ισχυρίζεται ότι ο Σπαρτιάτης διοικητής Βρασίδας το 424/23 π.Χ. ηγήθηκε στρατιωτικών επιχειρήσεων στην περιοχή της χερσονήσου και αντιτάχθηκε στην Αμφίπολη από την πόλη αυτή.
Τα ασημένια νομίσματα που βρέθηκαν στο λόφο του Προφήτη Ηλία, στον οποίο είναι χαραγμένα τα γράμματα ΑΡΝ, χρονολογούνται από περίπου 392-379 π.Χ. , που επιβεβαιώνει επίσης την ύπαρξη ενός οικισμού εδώ κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.
Η συνέχιση του κατεστραμμένου κάστρου ήταν ένας νέος μικρός οικισμός, ο οποίος ιδρύθηκε κοντά στα τέλη του 15ου – αρχές του 16ου αιώνα από τους μοναχούς της Μονής Κωνσταµονίτου του Αγίου Όρους και ονομαζόταν Λιαρίγκοβα (Λιαρίγκοβη) (από το σλαβικό σωρό της κοπριάς, επειδή η πεδιάδα ήταν βοσκότοπος για τα ζώα της μονής). Η πρώτη γραπτή αναφορά της Λιαρίγκοβα εμφανίζεται το 1750 στα έγγραφα του μοναστηριού.
Αυτός ο οικισμός άκμασε τον 18ο αιώνα χάρη στην απασχόληση κατοίκων σε ορυχεία κατά την άνοδο των Μαντεμοχωρίων. Έτσι, κατά την τουρκική κατοχή, το χωριό συνέχισε να αποτελεί σημαντικό κέντρο της περιοχής της Χαλκιδικής με μεγάλο κύκλο εργασιών. Στην πραγματικότητα, ο Γάλλος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος πέρασε από τη Λιαρίγκοβα το 1793, το περιγράφει ως μια αυτάρκεια και δυναμική διευθέτηση.
Πριν και μετά την επανάσταση του 1821, οι κάτοικοι ασχολούνταν με την κλωστοϋφαντουργία, τη μελισσοκομία, το εμπόριο ξυλείας και την κτηνοτροφία. Το 1932, η Αρναία ήταν το μεγαλύτερο χωριό στα βόρεια της Χαλκιδικής με 3.000 κατοίκους που ήταν έμποροι, μελισσοκόμοι, ξυλουργοί. Στην πραγματικότητα, υπήρχαν 50 συντεχνίες με τεχνίτες και τσαγκάρηδες εδώ. Η Ομοσπονδία των Μαντεμοχωρίων διαλύθηκε στις αρχές της επανάστασης του 1821, στην οποία το χωριό συμμετείχε επίσης ενεργά. Η εξέγερση σε αυτήν την περιοχή έληξε άδοξα, ως αποτέλεσμα της οποίας η Αρναία έγινε ένα από τα 42 χωριά της Χαλκιδικής, τα οποία πυρπολήθηκαν από τον Μπαϊράμ Πασά και εγκαταλείφθηκαν από τους επιζώντες κατοίκους. Αργότερα επιστρέφουν στη «μικρή πατρίδα» τους και ξαναχτίζουν το νέο χωριό που βλέπουμε σήμερα.
Το 1854, όταν ξέσπασε η επανάσταση του Τσάμη στη Χαλκιδική, η Αρναία δεν υπέστη καμία νέα καταστροφή από τους Τούρκους. Κατά τη διάρκεια του μακεδονικού αγώνα 1904–1908, η Λιαρίγκοβα συμμετείχε ενεργά σε συγκρούσεις και εκπροσωπήθηκε από σημαντικό αριθμό μαχητών. Στις 2 Νοεμβρίου 1912, η ​​πόλη απελευθερώθηκε επίσημα από τους Τούρκους.
Το σημερινό όνομα – Αρναία δόθηκε στο χωριό το 1928 προς τιμήν του αρχαίου οικισμού. Το 1932, ήταν το μεγαλύτερο χωριό στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου της Χαλκιδικής με πληθυσμό 3.000 κατοίκων, οι οποίοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία, την υλοτομία και την κατασκευή παπουτσιών.